کتاب دکتر برای خودم جلد اول | دمنوش های ایرانی
آغاز سخن
در آن زمان كه نقاش ازلي با قلم صُنع خويش بر صفحه آفرينش به نگارگري پرداخت، از چشمه فياض عنايات خود، در وجود هر موجود وديعه‌اي به امانت نهاد تا آن موجود در پهنه هستي سر بلند كند و به خود ببالد. از اين رو، در تك‌تك گياهان نيز خاصيتي قرار داد و از انسان به عنوان اشرف مخلوقاتش خواست تا با ديده تفكر در هستي بنگرد و به شناخت تمام آن‌ها همت گمارد و از آن‌ها در جهت خدمت به خود استفاده كند.
گرچه انسان از ابتداي خلقتش اين مسير شناخت را به درستي پيمود و توانست از راه‌هاي مختلف به قُله‌هاي علم دست پيدا كند اما اين علم راستين نتوانست در برابر هجمه تبليغاتي شركت‌هاي داروسازي عصر نوين و بي‌توجهي شيفتگان عصر مدرنيته دوام آورد؛ تا جايي كه امروزه ردپاي اين علوم را فقط و فقط مي‌توان در كتاب‌هاي غبارنشسته و مُندرس كتابخانه‌ها پيدا كرد.
آري؛ در دوره‌هاي گذشته، بزرگاني چون ابن‌سينا، رازي، جرجاني و… آثار گرانبهايي درباره خواص گياهان و اثرات درماني آن‌ها، براي ما به امانت گذاشتند تا همگان از آن بهره‌مند شوند؛ اما چه شد؟ غربي‌ها، تا ساليان متمادي از اين آثار در دانشگاه‌هاي خود استفاده كردند و آنچه در ازاي آن به ما ارزاني داشتند چيزي بسيار كم‌ارزش‌تر از آن امانت گرانبهاي اوليه بود.
حال سؤال اين است كه اكنون بايد چه كرد و وظيفه ما در اين مقطع زماني چيست؟ در پاسخ بايد گفت، امروزه چاره‌اي نيست جز غبارروبي از چهره آنچه گذشتگان و بزرگان ما، سال‌ها و قرن‌ها براي رسيدن به آن تلاش كرده‌اند.
امروزه تجارب گذشتگان در پيوند با علوم روز؛ مانند داروسازي، علوم آزمايشگاهي، تجهيزات و امكانات پيشرفته و… توانسته مستحكم‌تر و بي‌عيب و نقص‌تر رو بنمايد يا به بيان ديگر، «جنبه علمي» به خود بگيرد. براي مثال، اگر زماني جالينوس حكيم، گياه بابونه را براي درمان بيماران خود تجويز مي‌كرد، علوم جديد نيز ثابت كرده‌اند كه اين گياه، بهترين كورتن طبيعي است.
امروزه علم ثابت كرده، گياهان دارويي، خواص بسياري در خود دارند و داراي اثرات درماني فراواني مي‌باشند. بايد اذعان كرد، حتي ساده‌ترين گياهان، داراي حدود بيست اثر دارويي و فيزيولوژيك هستند. بعضي از اين آثار بسيار غالب مي‌باشند و بعضي ديگر با درجه كمتري هستند. به اثرات غالب گياه بر روي بدن انسان، «اثرات درماني» گفته مي‌شود.
اما نكته مهم اين است كه عدم آشنايي نسبت به ويژگي‌هاي اين گياهان و طريقه مصرف آن‌ها، مي‌تواند بر روي بدن انسان، اثرات منفي داشته باشد؛ مثلاً اسپند، آويشن و كاسني با وجود خواص درماني بي‌شمار، مي‌توانند در صورت استفاده غيرمتعارف، عوارض جانبي و آثار نامطلوب براي انسان ايجاد نمايند.
ميزان دقيق خوراكي و يا سمّي بودن بسياري از گياهان دارويي هنوز مشخص نشده و اين موضوع يك بحث تجربي است و بايد به اين بخش، ميزان مصرف نوزادان و كودكان و بزرگ‌سالان را نيز اضافه كرد كه هر كدام مي‌تواند متفاوت باشد.
در بعضي از كتاب‌هاي مربوط به اين رشته، گاهي اثرات بيان‌شده از گياهان متضاد مي‌باشد و بايد به اين نكته مهم توجه كرد كه هر گياه بسته به طبع و مزاج مصرف‌كننده آن، مي‌تواند اثرات درماني متفاوتي از خود نشان دهد.
در مورد بسياري از گياهان، بايد محل كشت را از نظر ارتفاع محل، رطوبت، درجه خشكي، درجه رطوبت و شرايط خاك، در نظر گرفت كه مي‌تواند باعث تفاوت در يك گونه گياهي شود؛ مثلاً بين گياه پونه كه در شيار يك كوه و در كنار جوي آب رشد كرده، با گياه پونه‌اي كه در ارتفاعات همان منطقه روييده، تفاوت زيادي وجود دارد. در واقع، گياه پونه موجود در ارتفاعات، گرم‌تر است و مواد مؤثر بيش‌تري دارد؛ گويي دست خلقت براي سردي وجود افراد ساكن در ارتفاعات تدبيري انديشيده است تا مراقب سلامت آن‌ها باشد و آن‌ها را گرم‌تر نگه دارد.
با توجه به موارد ذكرشده، بايد به اين نكته توجه داشت كه در صورت تمايل به استفاده فراگير از گياهان دارويي در زندگي، بهتر است از محصولات كارخانه‌ها و مراكز معتبر استفاده شود تا از آلودگي قارچي و نيز مصرف گياهان دارويي كه ممكن است از خود خواص متفاوتي بر جاي گذارند پرهيز شود.
با وجود اطلاعات درماني پيرامون گياهان مختلف، توصيه مي‌شود براي تشخيص بيماري‌ها، از نظرات پزشكان و افراد كاملاً آگاه در زمينه تشخيص بيماري‌ها در حيطه طب سنتي استفاده شود؛ زيرا با وجود عوارض محدودي كه اين گياهان دارند، عدم تشخيص صحيح بيماري و استفاده نادرست از اين گياهان به عنوان داروي درماني، مي‌تواند درمان درست را به تأخير بيندازد و گاهي باعث تشديد بيماري شود.
در مورد شناخت صحيح گياهان دارويي، بر اساس ظاهر آن نيز بايد دقت بسياري شود؛ زيرا گاهي از اوقات، برخي از گياهان، به يكديگر شباهت فراواني دارند و حتي افراد متبحر در اين زمينه نيز ممكن است در تشخيص نوع آن دچار شك و شبهه شوند و براي اطمينان كامل، مجبور به استفاده از وسايل تشخيص آزمايشگاهي گردند.
درباره كاربردهاي سنتي گياهان دارويي ذكرشده ممكن است برخي از اثرات، ذكر نشده باشد؛ ولي به علاقه‌مندان اين مباحث توصيه مي‌شود با مطالعه بيش‌تر در اين زمينه، از يافته‌هاي جديد، پيرامون اين اثرات بهره‌گيري نمايند.
در پايان، لازم به ذكر است، تجارب ملل مختلف در زمينه اثرات درماني گياهان دارويي، به دو دسته تقسيم مي‌شوند: اول اثرات درماني «اثبات‌شده» كه مورد تحقيق قرار گرفته‌اند و ديگر، اثرات درماني «ادعاشده» كه هنوز اثبات نشده‌اند و در اين باره بايد به اين نكته توجه داشت كه هيچ‌كدام از ادعاهاي طب سنتي و يا پزشكي جديد، بدون تحقيق و بررسي، قابل رد يا قبول نمي‌باشند. از اين رو، در اين كتاب سعي شده، از زواياي مختلف، به موضوع گياهان دارويي نگريسته شود و به سؤال‌هاي مختلفي كه ممكن است در ذهن مصرف‌كنندگان اين نوع گياهان پديد آيد، پاسخ داده شود.
ديباچه
گیاهان دارویی به گستره وسیعی از گیاهان اطلاق میشود كه در درمان بیماری‌ها و یا در پیش‌گیری از بروز آن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. استفاده از اين نوع گیاهان، به منظور درمان، با تاریخ زندگی انسان هم‌زمان بوده است و از هزاران سال قبل تاكنون به عنوان دارو، مورد استفاده قرار مي‌گرفته‌اند.
در طب سنتي ايران، گياهان دارويي با مزاج‌ها و طبايع مختلف، به عنوان دارو محسوب مي‌شدند و از آن‌ها در درمان استفاده مي‌گرديده است. اين موضوع در طب چيني نيز به صورت «ين و يانگ» مطرح شده است كه اساس تفكر درماني اين مكتب مي‌باشد.
طبق تحقيقات به‌عمل‌آمده در قرن 21، در علوم گياه‌شناسي، داروسازي و شيمي، هيچ گياهي بدون ماده مؤثره نيست. مشاهدات امروزي نشان مي‌دهد كه بسياري از گياهان معمولي خوراكي، زينتي و يا حتي انگلي و هرز مزارع و گياهان سمّي و خارها كه به نظر زايد و بي‌فايده هستند، داراي مواد مؤثره بسيار ارزشمندي در درمان مي‌باشند.
امروزه علومي همچون فیتوشیمی (شیمی گیاهی)، فارماکولوژی (مطالعه تأثیرات مواد دارویی بر بدن انسان)، گياه‌شناسي و… به بررسي ساختمان، وضعیت و تأثيرات گياهان دارويي مي‌پردازند و در اين زمينه به نتايج قابل توجه و مهمي دست يافته‌اند.
در سال 1828 ميلادي، اولين فرآورده و داروي سنتتيك يا شيميايي به دست «فریدریش وهلر» ساخته شد و آن فرآورده، «اوره» نام داشت. بعد از اين موفقيت، در غرب، شور و شعف زايدالوصفي براي ساخت ساير مواد شيميايي پديد آمد. اين امر، پايه و اساسي شد براي سبقت گرفتن بشر از طبيعت و خلقت عظيم و بي‌نظير الهي.
اين سبقت علمي از طبيعت، توانست بعد از 150 سال، تغييرات عجيب و گاه ناگواري در زندگي بشر به وجود آورد كه بسياري از اين تغييرات، ديگر قابل جبران نيستند.
در واقع، اگرچه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتزی به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان‌بار آن‌ها بر زندگی انسان سايه افكند و سبب گرایش مجدد به گیاهان دارویی گردید؛ به گونه‌اي كه حتي متفكران و انديشمندان غربي نيز در نوشته‌ها و مقالات خود، خواستار رجعت و بازگشت بشر به سمت استفاده از گياهان دارويي شدند. هم‌اكنون نيز برخي از كشورهاي پيشرفته، بيش از 90 درصد از داروهاي مصرفي داخلي‌شان را با منشأ گياهي تهيه مي‌كنند.
اما هنگامي كه به روند حركت كشورمان در اين مسير مي‌نگريم، با كمال تأسف مشاهده مي‌كنيم كه در دهه‌هاي اخير به دنبال حركت شتابناك غربي‌ها به سمت توليد داروهاي مصنوعي و شيميايي، كشور ايران نيز كه خود داراي طب سنتي مستقل بود و از داعيه‌داران اين مسأله در جهان محسوب مي‌شد، آن را به فراموشي سپرد و به دامن طب شيميايي شتافت و كم‌كم، طب سنتي به جز در نواحي بومي و كوچك، فراموش شد و استفاده از داروهاي شيميايي در ايران رواج يافت.
اما بايد نويد اين را داد كه خوش‌بختانه وجدان بشر، زمان زيادي در اين خواب فرو نرفت و كم‌وبيش در حال هشيار شدن است تا جايي كه بر اساس آمار سازمان بهداشت جهاني (WHO)، بيش از 80 درصد از مردم جهان براي درمان انواع بيماري‌ها، از دويست گونه گياه دارويي متداول در جهان استفاده مي‌كنند.
در همين راستا، در كشور ايران نيز طبق آمارهاي به‌دست‌آمده، طي سال‌هاي اخير، اقبال بيش‌تري به طب سنتي و استفاده از گياهان دارويي شده است.
كشورمان، ایران، از نظر آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از بهترین مناطق جهان محسوب میشود و بر ماست كه از اين ثروت خدادادي به نحو احسن استفاده نماييم.
در واقع با تكيه بر اين ميراث گرانبها، وقت آن فرا رسيده تا بشر، به خانه اجدادي خود بازگردد تا با نوشيدن شربت‌هاي گوارا در بهار و تابستان و دمنوش‌هاي لذت‌بخش در پاييز و زمستان، به جسم و روح خود حياتي دوباره ببخشد و در عصر سرد و يخبندان مدرنيته، پاي اجاق گرم طب سنتي، با طبيعت آشتي كند و تولدي دوباره يابد.
از اين رو، با توجه به اين كه تاكنون در هيچ اثر مدوني، به طور كامل در خصوص «دمنوش‌ها» سخني به ميان نيامده بود و وجود چنين اثري در طب سنتي ما به شدت احساس مي‌شد، بر خود فرض دانستم تا به اين نياز پاسخ گويم و در اين اثر، ضمن پرداختن به تعدادي از مهم‌ترين دمنوش‌هايي كه در طب سنتي ما مورد تأكيد قرار گرفته‌اند و سرشار از خواص مختلف مي‌باشند درباره كليات مبحث گياهان دارويي، نحوه جمع‌آوري، شرايط خشك كردن و نگهداري و… توضيح دهم؛ اما اين هرگز به اين معنا نيست كه دمنوش‌ها، تنها در اين تعدادِ مذكور خلاصه مي‌شود.
شايان ذكر است كه در معرفي هر يك از اين دمنوش‌ها، ضمن معرفي آن گياه، خواص درماني و نحوه تهيه آن نيز بيان شده است؛ اميد است كه مورد پسند مخاطبان عزيز قرار گيرد.
در پايان، بار ديگر به اين نكته مهم اشاره مي‌شود كه علاوه بر اين كه تهيه گياهان دارويي و فرآورده‌هاي آن‌ها بايد از مراكز معتبر صورت گيرد، استفاده و طريقه مصرف آن‌ها نيز بايد حتماً تحت نظر افراد متخصص صورت گيرد؛ زيرا از يك سو استفاده از فرآورده‌هاي گياهي در سنين مختلف و در افراد گوناگون، باعث ايجاد حالات متفاوت مي‌شود و از سوي ديگر، مصرف آن‌ها هم‌زمان با داروهاي شيميايي و يا با دوزهاي متفاوت مي‌تواند باعث ايجاد عوارض جانبي و مسموميت‌هاي دارويي گردد. از اين رو، توصیه میشود همواره و پیش از استفاده از داروهای گیاهی با افراد متخصص در این زمينه مشورت كنید.