تدابیر پیشگیرانه و درمانهای کمکی طب ایرانی در بیماری کووید 19

تدابیر پیشگیرانه و درمانهای کمکی طب ایرانی در بیماری کووید 19 بی گمان رخداد «کووید19» ژرف ترین برآمد ها را در تاریخ بشری پس از جنگهای جهانی رقم زد. این همه گیری در مدت زمانی کوتاه همه کشورهای کره خاک را در نوردید و مبتلایان و کشته های فراوان و آثار اقتصادی و اجتماعی وسیعی بر جای گذارد .آنگونه که همه کتابهای رفرنس پزشکی نوشتارهای نشانه پزشکی( نیاز به روز رسانی پیدا کردند. آنچنان که برخی می پندارند که شاید تاریخ بشری به دو بخش پیش از کرونا و پس از کرونا دسته بندی شود.

به هر روی گرچه آتش کووید19 در فصل جاری در حال کم رنگ شدن است اما بیم آن می رود در پائیز هر سال دوباره شعله ور شود و جهان را فرا بگیرد. لذا منطقی به نظر می رسد که بر پایه دستورات سازمان جهانی بهداشت از تمامی ظرفیت ها، از جمله ظرفیت های طب های سنتی برای درمان آن بهره برداری شود.

برنامه ذیل دستور العملی است که بر اساس منطق طب ایرانی و تجربیات درمانگران این دانش بر روی بیماران کووید19 پایه ریزی شد اما تلاش شد مطالبی گردآوری شود که حداقل ابتنای به شواهد را داشته باشد. لذا اغلب دستورات مزین به رفرنسی از طب نوین است .

البته یافتن «شاهد» به معنای مرورهای سیستماتیک و متا آنالیز ها و یا حتی کارآزمایی های بالینی برای بیماری ای که تنها سه ماه از شناخته شدن آن می گذرد اگر نگوییم ناممکن بلکه بسیار دشوار است. لذا شواهد ذکر شده بعضاً مرتبط با حالات مشابه و یا مستند به خواص مواد موثره موجود در گیاهان است و از سوی دیگر در مورد اغلب عوارض ،بیش از یک درمان ذکر شده که انتخاب آنها بر اساس حال و وضع بالینی بیمار طبق صلاحدید پزشک است.

دست آخر این که بیماری نوپدید کووید 19(کرونا) بیماری ای پیچیده و با مکانیسمی کامل شناخته نشده است. چه بسا پس از چند ماه دیگر عوارض و یا علائم دیگری از بیماری آشکار شود. لذا کار بالینی بر روی این بیماران بسیار با احتیاط و بصورت همکاری تیمی باید باشد و ارائه این برنامه به منزله کنار گذاشتن طب رایج نبوده و در تمام موارد باید درمانهای تایید شده طب رایج نیز در صورت نیاز پیگیری شوند .

امید است این تلاش مورد توجه خداوند و مورد استفاده مراکز درمانی قرار گیرد. تدابیر پیشگیرانه و درمانهای کمکی طب ایرانی در بیماری کووید 19

 دکتر محمد رضا شمس اردکانی

 مشاور وزیر و مدیرکل دفتر طب ایرانی و مکمل

 تاکید بر توکل بر خداوند، حفظ آرامش روان و پرهیز از استرس، افسردگی، خشم و … و توجه به این نکته که انشا ا… بزودی با استفاده از تدابیر مدیران بهداشت و درمان در کل دنیا این بیماری ریشه کن خواهد شد و توصیه به دعا و توسل به معصومین علیهم السلام برای رفع این گرفتاری از جامعه.^1،2،3،4

 توصیه به انجام دقیق توصیه های وزارت بهداشت و رسانه های معتبر در رعایت بهداشت شخصی و دوری از تجمعات و فاصله گذاری اجتماعی مناسب و پرهیز از مشاهده مکرر اخبار مرتبط با کرونا بخصوص از رسانه های ناشناس و نا معتبر

 غرغره با آب ولرم رو به گرم یا آب نمک رقیق یک قاشق چای خوری نمک در یک لیوان آب گرم) و استنشاق آن برای شستشوی بینی و حلق حداقل دو بار در روز⁵  گرم نگه داشتن اتاق و محیط زندگی ⁶

 استفاده از رایحه های ملایم میوه جات پس از شستن کامل آنها نظیر پرتقال، به، لیمو و خیار و بوی گلاب و پرهیز از بوی های تند و تیز مانند بوی سرخ کردنی ها⁷

 مصرف هر روزه ولی به اعتدال و بدور از افراط دستکم برخی از این موارد: شربت لیمو، شربت نارنج با آب ولرم و شکر یا عسل، .سیر، زنجبیل، دارچین، تخم گشنیز ،دمنوش هایی مانند بابونه، نعنا، گاوزبان، آویشن، زوفا و…  انواع سوپ سبزیجات بویژه با آلو و روغن زیتون، خاکشیر با آب جوش، سیاهدانه با عسل^{8، 9، 10،}

 عدم مصرف: غذاهای خمیری و سرخ کرده و چرب (مانند ماکارونی چرب، الویه با گوشت های صنعتی، سوسیس، هلیم و آش گوشت غلیظ، پنیر پیتزا) غذاهای گوشتی ،شیرینی جات، ترشی جات و بطور خلاصه پرهیز از پر خوری و البته کم خوری افراطی^{13، 14}

 پرهیز از بی خوابی، کم خوابی، پر خوابی و خواب نابجا (مثلا خواب در روز و بیداری در شب¹⁵  (داشتن فعالیت فیزیکی معتدل و نرمش هر روزه ¹⁶  مناسب و کامل بودن اجابت مزاج روزانه) بویژه معالجه به موقع یبوست. ¹⁷

تعریف: منظور از افراد پر خطر کارکنان بیمارستانها و مراکز درمانی ،خانواده بیماران، بیمارانی که بیماری مهم و زمینه ای دیگری به غیر از کووید 19 دارند (مانند فشار خون، دیابت، بیماری قلبی و …)کارمندان و کارگرانی که زیاد با اقشار مختلف جامعه مراوده فیزیکی دارند و افرادی که با بیماران کرونایی در تماس مستقیم بوده اند می باشند. 

 استمداد از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای گرفتار نشدن ایشان و نجات کشور از این گرفتاری 1، 2، 3، 4

 رعایت تمامی نکاتی که در دستور العمل های وزارت بهداشت برای افراد پر خطر ذکر شده است.

 رعایت تمامی نکاتی که در همین برنامه در مورد مردم عادی ذکر شد بویژه غرغره و استنشاق آب و نمک.

 در صورت امکان انجام دست کم یکبار حجامت بین دو کتف در مرکز معتبر با رعایت اصول محافظت شخصی، فاصله گذاری اجتماعی و موارد ممنوعه حجامت^{18، 19}

 مصرف هر روزه دمنوش های حاوی گیاه سرخارگل (اکیناسه) با احتیاط دربیماران نقص ایمنی ²⁰

 در حالاتی شبیه افسردگی و کاهش توان کاری: مصرف شربت جلاب (مخلوط سه چهارم لیوان آب ،سه قاشق غذاخوری گلاب ،یک قاشق مربا خوری عسل یا شکر و اندکی زعفران( یا شربت لیموی زعفرانی ) در این دو مورد بیماران دیابتی مراقب باشند.^{21، 22}

 مصرف هر روزه نصف قاشق چای خوری رب شیرین بیان در این مورد بیماران فشار خون مراقب باشند.²³  مصرف سیاهدانه، در حد یک قاشق چایخوری کوچک در هنگام ناشتایی با عسل یا همراه نان صبحانه²⁴

تعریف: بیمارانی هستند که معیارهای بستری در بیماری کووید 19 مانند تعداد تنفس بیشتر از 30 بار در دقیقه، درصد اشباع اکسیژن کمتر از 93%، انفیلتراسیون ریه و … را ندارند اما علائم بالینی با علایم این بیماری مانند تب ،تنگی نفس، سرفه و … تطابق دارد و یا تست کرونای آنها مثبت شده است.

 استمداد از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای شفای بیماران و نجات کشور از این گرفتاری 1، 2، 3، 4

 رعایت تمامی نکاتی که در دستور العمل های وزارت بهداشت برای بیماران کرونایی ذکر شده است.

 رعایت تمامی نکاتی که در همین برنامه در مورد مردم عادی و افراد پر خطر ذکر شد.

 در صورت وجود علائم ،درمان علائم با یکی از روشهای ذکر شده در زیر بر حسب صلاحدید بالینی پزشک:

• سرفه خشک:
  • دمنوش گل ختمی و چای کوهی و آویشن^{25، 26}
  • به دانه یک قاشق مربا خوری در یک لیوان آبجوش حل کرده هر نیم ساعت دو قاشق غذاخوری از لعاب آن میل کند.^{27، 28}
  • شربت بنفشه هر هشت ساعت یک قاشق غذاخوری ²⁹
• تب:(تب یک واکنش بدن به عامل بیماریزا است و اگر پایین است )زیر 38 درجه سانتیگراد (کاری با آن نباید داشت و فقط جایگزینی مایعات انجام پذیرد.)
  • آب سیب یک استکان هر 6 ساعت ²⁷
  • پاشویه با آب ولرم یا عرق بید^{30، 31}
  • دمنوش گل ختمی و بنفشه^{32 ، 33}
  • شکر سرخ و عرق شاهتره و کاسنی (در موارد تنگی نفس شدید استفاده نشود)^{34، 35}
  • سوپ مرغ و جو و گشنیز هر 6 ساعت یک فنجان^{36 ، 37}
  • عرق بید خوراکی ³¹
• ضعف و بی حالی:
  • شربت عسل هر دو ساعت یک استکان (در صورت تمایل با اندکی لیمو ترش) ^{37، 38}
  • شیره انگور هر 6 ساعت یک قاشق مرباخوری ^{39، 40}
  • عسل زیر زبانی 1 قاشق مربا خوری هر 8 ساعت (با یا بدون کمی نمک) (در مورد دیابتی ها با مراعات قند خون و در افراد با فشارخون بالا بدون نمک ) ^{37، 38، 41}

افزودن دارچین و زنجبیل و سیاهدانه به غذاها^{42 ،43، 44}

• بی اشتهایی:
  • شربت انار عسلی (یک و نیم لیوان آب انار که با یک قاشق مرباخوری عسل روی حرارت جوشانده حجم آن یه یک لیوان برسد).⁴⁵
  • رب انار هر هشت ساعت یک قاشق مرباخوری⁴⁵
  • آب یا فالوده سیب⁴⁶
  • مخلوط آب سیب و آب زرشک. ^{46، 47، 48}
  • شربت زرشک عسلی(یک و نیم لیوان آب زرشک که با یک قاشق مرباخوری عسل روی حرارت جوشانده حجم آن یه یک لیوان برسد). ^{47، 48}
  • رایحه درمانی: گذاشتن اندکی گوشت یا دنبه یا نان روی زغال داغ برای متصاعد شدن بوی سوختن آن^{[1] 49}
• تنگی نفس: (استفاده موارد زیر در صورت نیاز و با احتیاط از نظر آنافیلاکسی)
  • بخور عصاره نعنا ⁵⁰
  • قلیان عرق نعنا ⁵⁰
  • مالیدن اسانسنعنا به پشت سینه و لب ⁵⁰
  • ماساژ اسانس نعنا روی کتف⁵⁰
  • بخور گل ختمی^{51 ، 52}
• درد بدن:
  • میل کردن جوشانده چوب دارچین و عسل هر 8 ساعت یک بار⁵³
  • روغن مالی با روغن بابونه و بنفشه هر هشت ساعت اگر تب بالا نیست. ^{54، 55، 56}
  • مصرف مایعات فراوان⁵⁷
  • ماساژ اسانس نعنا^{58، 59}
• سردرد:
  • رفع یبوست⁶⁰
  • نوشیدن مایعات^{61، 62}
  • اصلاح معده ⁶³

زنجبیل(حب یا قرص یا دم نوش) ⁶⁴

• یک لیوان آب سیب در هنگام شروع سردرد ⁶⁵
• سفوف تخم گشنیز یک قاشق مرباخوری یک ربع پس از غذا ⁶⁶
• روغن بنفشه روی سر، پیشانی، سینوسها، صورت و داخل بینی بمالند ⁵⁶
• استشمام بوی گلاب ^{55، 67}

8– از دست دادن حس بویایی:

• استشمام عمیق بوی عصاره نعنا یا مالیدن اسانس نعنا یا منتول پشت لب هر 8 ساعت ⁵⁹
• روزی دو تا سه مرتبه آبنمک و عسل رقیق در بینی کشیده و تخلیه شود^{68، 71}
• استنشاق آب نمک رقیق ^{68، 71}
• هر 8 ساعت روغن بنفشه روی سر، سینوسها، صورت و داخل بینی بمالند. ⁶⁹

9-از دست دادن حس چشایی:

• مزه مزه کردن هرروز چوب دارچین در دهان به مدت 20 دقیقه روزی یک بار ⁷⁰
• استشمام عمیق بوی عصاره نعنا یا مالیدناسانس نعنا پشت لب هر 8 ساعت ⁵⁹
• شستشو دهان و غرغره با آب نمک هر 8 ساعت ⁷¹
• مزه کردن سرکه و نمک هر 8 ساعت ^{68، 71}
• یبوست:
  • مصرف 3 تا 5 عدد خیسانده انجیر پیش از هر وعده غذا ⁷²
  • سوپ سبزیجات با کدو، شلغم و هویج هر 8 ساعت دو فنجان⁷³
  • مصرف یک قاشق خاکشیر + نصف لیوان آب جوش صبح ناشتا ⁷⁴
  • دم کرده گل سرخ کاشان (یک قاشق مرباخوری با یک لیوان آب جوش) روزی یک بار ⁷⁵
  • ماساژ شکم جهت عقربه های ساعت ⁷⁶
  • یک قاشق روغن زیتون پس از هر وعده غذایی ⁷⁷

• اسهال:
  • مخلوط یک قاشق مرباخوری پودر نعنا و نصف لیوان آب انار هر 6 ساعت ^{78، 79}

دم کرده چای به و چای معمولی هر 6 ساعت یک استکان ^{80، 81}

12-گلودرد:

• غرغره آب نمک ⁵
• غرغره جوشانده گل ختمی⁸²

13-بی قراری:

• اسپری گلاب روزی 2 بار روی صورت و بدن ⁸³

14-تهوع و استفراغ:

• مکیدن یک قاشق مرباخوری زنجبیل تازه در صورت بروز حالت تهوع یا استفراغ ⁸⁴

تعریف: بیمارانی هستند که علاوه بر علائم بالینی یک از معیارهای بستری در بیماری کووید 19 مانند  تعداد تنفس بیشتر از 30 بار در دقیقه، درصد اشباع اکسیژن کمتر از 93%، انفیلتراسین ریه و … را دارند.

 استمداد از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای شفای ایشان و نجات کشور از این گرفتاری 1، 2، 3، 4

 رعایت تمامی نکاتی که در دستور العمل های وزارت بهداشت برای بیماران بستری و کرونایی ذکر شده است.

 هماهنگی کامل با پزشک مسئول بیمار و سایر پزشکان و کادر پرستاری بخش  اثرات همه تدابیر و درمانها بر بیماران مجاور مد نظر قرار گیرد.

 در صورت وجود علائم، درمان علائم با یکی از روشهای قبلا ذکر شده در مورد بیماران سرپایی بر حسب صلاحدید بالینی پزشک.

 در صورت امکان و بر حسب صلاحدید پزشک می توان از دستکاریها )تدابیر یداوی( در حالات زیر بهره برد:  

• سرفه خشک:
  • بادکش گرم ریه ^{85، 86}
  • روغن بنفشه به صورت، داخل بینی، به گردن و روی سینه بمالند. ⁵⁶
• ضعف و بی حالی:
  • بادکش گرم پشت و دست و پاها ^{87، 88}
  • ماساژ اسانس نعنا روی بدن ⁸⁹
• تنگی نفس:
  • ماساژ یا بادکش گرم پشت^{‡ 87}
• درد بدن:
  • دلک و ماساژ نرم بدن ⁸⁷
  • بادکش وسیع پشت ⁹⁰

‡  القانون فی الطب (طبع بیروت)، ج2، ص: 490                                                                                                                                         

تعریف: بیمارانی هستند که به علل مختلف مانند کاهش سطح هوشیاری، تعداد تنفس بیشتر از 24 عدد در یک دقیقه، فشار خون کمتر از 60/90، درگیری چند ناحیهای و منتشر در ریه در رادیوگرافی یا سیتیاسکن قفسه سینه، هایپوکسی پایدار و یا قضاوت بالینی پزشک از بد حالی در بخش مراقبت های ویژه( ICU) بستری هستند.

 توجه ویژه به وضع این بیماران با استمداد مکرر از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای شفای ایشان و نجات کشور از این گرفتاری ^{1، 2، 3، 4}

 رعایت تمامی نکاتی که در دستور العمل های وزارت بهداشت برای بیماران بستری در آی سی یو و کرونا ذکر شده است.

 هماهنگی کامل با پزشک مسئول بیمار و سایر پزشکان و کادر پرستاری آی سی یو

 توجه به وضع بحرانی و حساس این بیماران و این که مداخلات در حداقل ممکن و ترجیحاً به فرم دلک و غمز و استفاده از خوراک درمانی در بیمارانی که غذا می خورند و یا گاواژ می شوند باشد.

 در صورت وجود علائم، درمان علائم با یکی از روشهای قبلا ذکر شده در مورد بیماران سرپایی و بستری بر حسب صلاحدید بالینی پزشک.

 در صورت نیاز به استفاده از اسانسها برای تحریک مغزی بیماران ناهوشیار و… ، عوارض تنفسی این اسانسها مد نظر قرار گیرد.

 اثرات همه تدابیر و درمانها بر بیماران مجاور مد نظر قرار گیرد. مثلاً اثر منفی بوی برخی اسانس ها بر بیماران آنافیلاکسی و…  

 استمداد از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای شفای کامل ایشان ^{1، 2، 3، 4}  رعایت تمامی نکاتی که در دستور العمل های وزارت بهداشت برای بیماران کرونایی ذکر شده است.

 رعایت تمامی نکاتی که در همین برنامه در مورد مردم عادی و افراد پر خطر ذکر شد.

 در صورت وجود علائم فوق، درمان علائم با یکی از روشهای قبلاً ذکر شده بر حسب صلاحدید بالینی پزشک.

 در تغذیه این افراد ترجیحاً از برنج سفید، نان گندم سبوسدار، انگور و آب گوشت و یا گوشت کبابی استفاده شود .^{91، 92}

از این بخش مدیریت عوارضی است که بر اثر بیماری کووید 19 گریبانگیر افراد و جامعه می شود بطور مستقیم یا غیر مستقیم.

 استمداد از خداوند متعال و توسل به معصومین علیهم السلام برای رفع گرفتاری ^{1، 2، 3، 4}  استفاده از تدابیر زیر در صورت نیاز:

• افسردگی: (مثلا بر اثر بیماری، از دست دادن عزیران، صدمه اقتصادی و…)
  • مصرف شربت جلاب )مخلوط سه چهارم لیوان آب، سه قاشق غذاخوری گلاب، یک قاشق مربا خوری عسل یا شکر و اندکی زعفران( هر 12 ساعت ^{21، 22}
  • مصرف دمنوش بادرنجبویه یا اسطوخودوس یا ترکیب این دو، روزی دو کیسه ^{93، 94}
• اضطراب و استرس:
  • مصرف دمنوش بادرنجبویه یا اسطوخودوس یا ترکیب این دو، روزی دو کیسه ^{93، 94}
  • بوئیدن اسانس لیمو هر 4 ساعت⁹⁵
• خشکی، خارش و کهیر پوست: (بر اثر شستشوی بسیار)
  • مالیدن روغن بادام شیرین سه بار در روز به مواضع خشکی ⁹⁶
  • مصرف نکردن مواد غذایی با طبع خشک مانند عدس⁹⁷ ، بادنجان⁹⁸، شکلات، قارچ و ادویه جات ⁹⁹
  • مصرف سوپ جو یا ماء الشعیر طبی )آب حاصل از پختن جو ( هر 6 ساعت یک فنجان ¹⁰⁰

• وسواس:
  • مصرف یک قاشق مرباخوری تخم گشنیز نیم کوب نیم ساعت پیش از خواب ^{102، 103}
  • دمنوش گل گاوزبان- سنبل الطیب تا سه بار در روز ^{104، 105}
• صدمه به سایر اعضا:
  • استفاده از مقویات اعضا بر حسب صلاحدید بالینی پزشک ^{106، 107}

• باعث افت قند و افت فشارخون هم می شود. لذا در بیماران با قند و فشارخون پایین با احتیاط مصرف شود. 
• تدابیر پیشگیرانه و درمانهای کمکی طب ایرانی در بیماری کووید 19

برخی مجموعه هایی که از آنها در تهیه این مختصر استفاده شد:

• رضایی زاده ح. و همکاران راهنمای خود مراقبتی و بهبود ایمنی در برابر ویروس کرونا بر اساس اصول بهداشتی، پزشکی رایج و پزشکی ایرانی. دفترطب ایرانی و مکمل، ینیاد طب ایرانی، انجمن طب سنتی ایران

-عظیمی م. و همکاران . راهنمای بالینی کمک به پیشگیری و درمان19-COVID  با طب ایرانی. در حال انتشار.

• امینی و همکاران. توصیه های طب ایرانی در برابر کرونا ویروس. دانشگاه آزاد اسلامی
• تن ساز م. و همکاران .تدابیر کلی پیشگیری و درمان کرونا بر پایه طب ایرانی، دانشگاه شهید بهشتی
• اصغری م. و همکاران. سلسله بولتن های آموزشی کرونا- دانشگاه علوم پزشکی قم

[1] اکسیر اعظم، ج2، ص: 448 : و بوى اطعمهى مبزره با بازیر خوشبو و بوى نان تنورى و بریان کردن گوشت محرک اشتهاست….

[2] منظور از بخور در اینجا ریختن اسانس نعنا در آب جوش است که اصطلاح درست تر آن در طب ایرانی «انکباب» است.

دوستدار سلامتی شما

دکتر مهدی فهیمی