کشت هندوانه که هر کیلوگرم آن حدود ۲۸۰ لیتر آب مصرف می‌کند به خشکی سیستان و بلوچستان دامن می‌زند
اگر سری به اراضی کشاورزی ایرانشهر، قصرقند، چابهار، سرباز و حاشیه رودخانه باهوکلات در جنوب سیستان و بلوچستان بزنید، می‌بینید که هندوانه، یکی از آب‌برترین محصولات کشاورزی، به عنوان کشت یک در این مناطق مطرح استٌ؛ محصولی که به دلیل شرایط اقلیمی استان می‌تواند در ۳ فصل از ۴ فصل سال کشت شود.اگر چه براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان، طی ۵ سال نخست دهه ۹۰، کشت این محصول تا ۲۰ درصد کاهش داشته است، اما نه تنها هنوز، به گواه آمار منتشرشده از این سازمان، سالانه حدود ۳۰۰ هزار تن هندوانه در این استان که به خشک‌ترین استان کشور شهرت دارد، کشت و برداشت میشود، بلکه با صادرات این محصول به کشورهایی مانند قطر، عمان، امارات و سایر کشورهای منطقه هر سال عددی بیش از ۱۰۰میلیارد لیتر آب از کشور خارج میشود؛ موضوعی که کارشناسان بین‌المللی مدیریت و امنیت آبی از دهه ۹۰ میلادی با عنوان آب مجازی آن را بررسی می‌کنند و با تاخیر بیش از ۲ دهه در دهه ۹۰ شمسی هجری به ششمین سند برنامه توسعه کشور راه پیدا کرده است.
کشت محصول پرآب هندوانه در سیستان و بلوچستان به‌ویژه در مناطق جنوبی در حالی انجام میشود که کشاورزان هر سال برای گرفتن حقابه محیط زیستی و کشاورزی از سدهای جنوب شرق کشور با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند. در پایان سال گذشته هم، شرکت آب منطقه‌ای این استان اعلام کرد ذخیره مخازن سدهای استان تا حجم ۴۲درصد کاهش پیدا کرده است.
اتابک جعفری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان، می‌گوید: به‌ویژه تنها حدود ۵۰ درصد حجم ۲ سد مهم ریزدان و کهیر آب‌گیری شده‌اند که با توجه به ساختار سد، امکان عملی برای برداشت آب حتی برای برداشت‌های محلی وجود ندارد و آب پشت سدها تنها تبخیر میشود.
از سوی دیگر، سیستان و بلوچستان با معضل بزرگی به نام تامین آب آشامیدنی روبه‌روست. بنا بر آخرین آمار منتشر شده از سوی استانداری، علاوه بر شهرها، دامن هزار روستا از ۵ هزار روستای استان را گرفته است. میزان حجم آب موجود در سدهای سیستان و بلوچستان نشان می‌دهد کشاورزان به‌ویژه برای کشت هندوانه چاره‌ای جز استفاده از آب‌های زیرزمینی ندارند.
فعالیت ۸ هزار چاه غیرمجاز
شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان اعلام می‌کند ۸ هزار چاه غیرمجاز در این استان وجود دارد و البته از چاه‌های مجاز هم برداشت غیرمجاز میشود. جعفری، مدیرعامل این شرکت، نصب کنتورهای هوشمند و نظارت بر تخصیص سوخت چاه‌ها را مهم‌ترین عامل کنترل‌کننده برداشت غیرمجاز از چاه‌های مجاز می‌داند. او می‌گوید: ۵هزار کنتور هوشمند به مناقصه گذاشته میشود و همه دستگاه‌ها، اداره‌ها و ارگان‌هایی هم که چاه آب دارند، باید این کنتورها را نصب کنند.
به نظر اما کشاورزی به‌ویژه کشت هندوانه که سهم عمده‌ای از اشتغال سیستان و بلوچستان را به خود اختصاص داده است، راهبردهای دیگری را هم طلب کند؛ موضوعی که در دهه ۸۰ دولت را واداشت با صرف هزینه‌های میلیاردی، تصمیم به ساخت ۴ چاه‌نیمه یا مخزن بزرگ ذخیره آب در منطقه سیستان در شمال استان بگیرد؛ چاه‌نیمه‌هایی که علاوه بر تخریب بخشی از میراث تاریخی شهرستان زابل، به گفته فرماندار این شهرستان، سالانه ۳۵۰میلیون متر مکعب آب را تبخیر می‌کنند؛ تبخیری که در مجموع مساحت سیستان و بلوچستان به دلیل گرمای هوا ۲ برابر کشور اتفاق می‌افتد.
در شرایطی که آب، به دلیل شرایط اقلیمی در این استان مانایی زیادی ندارد و مانند یک گنجینه نفیس باید از آن حفاظت شود، الگوی کشت در این استان هم، کمر به مصرف بیشینه آب بسته است. تغییر الگوی کشت در این منطقه با وجود این‌که به موضوع بحث‌های کارشناسان و مسئولان این استان مبدل شده، اما هنوز هم معطل تصمیم‌های اجرایی است.
هندوانه برای کشاورزان به‌صرفه است
سال گذشته استاندار سیستان و بلوچستان اعلام کرده بود تغییر الگوی کشت و پیشبرد کشاورزی به سمت سازگاری با موقعیت آبی استان ضروری است، اما تا این لحظه برنامه‌ای عملی از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان برای شروع این تغییر دیده نشده. ملک عابد، کشاورز ایرانشهری، فکر می‌کند کشت هندوانه، کشتی است که به صورت سنتی در این استان وجود دارد و تغییر یک عادت تاریخی کاری دشواری است. او می‌گوید: هندوانه پس از برداشت می‌تواند در دورترین نقاط کشور هم به فروش برسد. قابلیت نگهداری سردخانه‌ای دارد و صادرات آن هم به نسبت بسیاری اقلام دیگر بی‌دردسر و درآمدزاست.
او در پاسخ به این سوال که چرا کشورهای هدف صادرات هندوانه خودشان این محصول را کشت نمی‌کنند، سکوت می‌کند و به گفتن این جمله بسنده می‌کند: ما کشاورزیم. شرایط کاشت و فروش محصول دیگری را برای ما فراهم کنند ما همان را می‌کاریم. ما که نمی‌خواهیم با استان و کشورمان دشمنی کنیم.
کاهش کشت هندوانه
رئیس سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان که در نخستین روزهای اردیبهشت امسال معرفی شد و بر کرسی مدیریت این دستگاه نشست هم البته صحبت درباره مسائل کشاورزی استان را به زمان دیگری موکول می‌کند تا رصد کاملی از شرایط داشته باشد.
اما مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان از کاهش کشت هندوانه خبر می‌دهد. حمزه علی‌احمدی با بیان این‌که به دلیل کاهش میزان بارندگی در سیستان و بلوچستان در سال گذشته، میزان سطح زیر کشت هندوانه در استان با کاهش روبه‌رو بوده است، به همشهری می‌گوید: یکی از مهم‌ترین سیاست‌های سازمان جهاد کشاورزی، کشت محصولاتی است که در شرایط بحرانی کمبود آب کشور میزان آب کمتری مصرف کنند. به‌ویژه استانی مانند سیستان و بلوچستان که نسبت به بسیاری از استان‌ها شرایط آبی ویژه‌‌ای هم دارد. از آنجا که میزان آب مصرفی مورد نیاز برای کشت هندوانه بیشتر از سایر محصولات است، امسال میزان کشت این محصول کاهش داشته است. او با بیان این‌که به ازای کاهش کشت و برداشت، کاهش صادرات این محصول هم اتفاق می‌افتد و برای جایگزین درآمدی آن باید چاره‌اندیشی شود، اظهار می‌کند: محصول هندوانه استان به کشورهای قطر، عمان، ترکیه و پس از آن به اروپا صادر میشود. طبیعتا کاهش کاشت و برداشت بر صادرات آن هم اثرگذار خواهد بود.
احیای قنات‌ها
اما احیای قنات‌های سیستان و بلوچستان هم یکی دیگر از راه‌ها برای برد کشاورزی در برابر بی‌آبی است. مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان از تصویب اعتبار ۴۱ میلیارد ریالی در سال ۹۶ برای احیای قنات‌های این استان خبر می‌دهد. محمد حسن یادگارزایی می‌گوید: سیستان و بلوچستان دارای حدود ۲ هزار رشته قنات است. این استان رتبه ۶ کشور در تعداد و رتبه چهارم در وابستگی کشاورزی به آب قنات را دارد.
وی ادامه می‌دهد: از سال ۹۲ و هر سال اعتباری برای احیا و مرمت قنات‌های سیستان و بلوچستان در نظر گرفته میشود، اما فاصله تصویب تا تحقق زیاد است. سال ۹۵ یک میلیارد و ۵۰ میلیون تومان به این بخش اختصاص یافت و ۴۰۰ میلیون تومان آن تحقق پیدا کرد. ما هر سال از اعتبار ملی و استانی برای احیای قنات‌ها به‌ویژه به نفع بخش کشاورزی استفاده می‌کنیم، اما منابع اعتباری هم محدود است.
آب مساله نخست سیستان و بلوچستان است. کاهش بارندگی و کاهش ذخیره سدها، خشکی هامون و حقابه‌های پرداخت‌نشده، گرمای هوا و تبخیر زیاد آب و خشکی قنات‌ها سال‌هاست نبرد سنگینی برای سیستان و بلوچستان در مصاف با بی‌آبی رقم زده است. حالا کجای این میدان می‌توان معضلات دیگری مانند کشت محصولات پرآب و برداشت‌های غیرمجاز آب از سفره‌های زیرزمینی برای کشت هندوانه را گنجاند؟
صادرات ۴۰۰ هزار مترمکعب آب
حجم تولید امسال هندوانه در سیستان و بلوچستان ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار تن ارزیابی میشود که اغلب هم به بازار کشورهای مجاور صادر میشود. تولید کشاورزان با قیمت متوسط هر کیلوگرم ۲۵۰ تا ۳۰۰ تومان خریداری و بیش از ۸۰ درصد آن به کشورهای دیگر صادر میشود؛ با توجه به این آمار سالانه بیش از ۴۰۰ هزار متر مکعب آب از کشور صادر شده است.